دورسازی در گچکاری ساختمان ها

توانایی دورسازی در گچکاری

گچ بعنوان کمک و ماده الحاقی به ساختمان که بصورت زیرسازی و گچبری در نماسازی ساختمانها از قدیم رایج بوده و امروز به صورت تزیینی در اکثر ساختمانها در نماسازی داخلی کاربرد فراوانی دارد. از گچ جهت دورسازی با توجه به طراحی در نقشه ساختمانها و بناهای تاریخی و مساجد که عموماً الگوبرداری از سبک های قدیمی در معماری ایران و اسلام گرفته شده استفاده می گردد.

ضوابط ساخت دور (قوس)

برای دهانه هایی تا ۱٫۲ متر از قالب گچی استفاده می شود چنانچه عرض دیوار یک آجر باشد از وجود یک قالب و اگر عرض دیوار بیشتر باشد از وجود دو قالب، یکی در سمت جلو و دیگری در قسمت عقب استفاده می شود که از اجرای جزء به جزء بنایی آن می گذریم و فقط بدان اشاره کوتاه می کنیم، چنانچه فاصله و دهنه قوسی طویل باشد وزن قوس نیز بیشتر بوده که در این حالت از قالبندی چوبی و قالب های دوبله به همراه کلاف بندی و پایه های باربر استفاده می شود.

پوشش دور نعل درگاه

پس از ساختن دیوار و ستون تا ارتفاع لازم و یا جرزهای باربر در بین درها و پنجره ها از وجود دور (قوس های) کمانی دایره و یا تیز آنهم نسبت به نیروهای وارد بر دور، زمینه بنایی آن فراهم می شود. پس از انتخاب نوع دور (قوس) و ساخت قالب دور و استقرار آن در تکیه گاه ها به طوری که در بناهای خشتی از آن استفاده می گردد. بنایی دور (قوس) اجراء شده و آماده بهره گیری مراحل بعدی از جمله کونال سازی دست انداز چینی و در نهایت اماده شدن کلاف بندی چهاردیواری جهت پوشش سقف و طاق می گردد.

پوشش دورهای تزیینی

در مواردی پوشش نعل درگاه وسیله دور (قوس های) تزیینی انجام می گردد. معمولاً این دورها باربر کم داشته مسلماً برای باربر شدن این دسته از قوس ها در قسمت میانی و بر روی این دور (قوس)، دور منحنی و باربر ساخته می شود که نیروهای مراحل بعدی را قوس (دور) باربر متحمل می گردد.

امروز در اکثر ساختمانها در ستونها و دور پنجره ها و نعل درگاه ها و شومینه سازی از دورهای مختلف بوسیله میلگرد و رابیتس بندی استفاده می گردد که بعد از رابیتس بندی طرح مورد نظر که اکثر آنها بصورت تزیینی با گچبری بر روی آنها باجراء درمی آید جلوه ای خاص به نمای داخلی ساختمان می دهد.

شناسایی اصول ایمنی و حفاظت در دورسازی

 رعایت اصول ایمنی و حفاظت در دورسازی بعلت کار در ارتفاع و حمل ونقل قالبها و چوب بستها در نعل درگاه ها، پنجره ها، اجراء قوس ها در ارتفاع با استفاده از داربست و چوب بست و تخته الوار زیر پایی در سقف های بلند کلیه موارد ایمنی مربوط به ساختمان که در بخش های مختلف کتاب آورده شده رعایت گردد.

آشنایی با انواع اشکال دورسازی

دسته بندی دورها (قوسها)

 بطوریکه اشاره شد روش ساختن قوس در دوره ساسانیان تکامل یافت و در بناهایی چون دخمه کرمیش دامغان و کاخ های سیستان، طاق کسری و … دوره هایی با ضوابط هندسی و با توجه به شیوه تحمل نیروهای فشاری ساخته شده است. شکل ظاهری و واقعی این قوسها بیشتر بصورت دایره های، تخم مرغی، هلوچین و یا انواع قوسهای چپارد سهمی است. بدین ترتیب قوسهای اولیه مدور از این گروه بوده است. با ظهور اسلام و شیوه خراسانی ایوان های بلند در مساجد و بناهای ایران معمول شد برای مرتفع ساختن ایوان از قوس نیز استفاده شده است و در این دوره بود که روشهای ترسیم دور تیز (شاخ بزی) تکمیل شد در شیوه رازی انواع دوره های تیز برای نعل درگاه ها، ایوان های کوچک و بزرگ و صفه دورهای پاتوپا برای شبستان ها و پوشش گنبدها بوجود آمده و بالاخره در شیوه اصفهانی از انواع بیشمار از دوره های تیز بنام قوس مربع (پاتو پا) قوس پنج او هفت تند و کند و انواع قوس های شاه عباسی استفاده می شد.

۱- دوره های مدور و مشابه آن.

۲- این قوسها به شکلهای مختلف ساخته می شود و برای تحمل نیروهای فشاری بخصوص در پوشش گنبدها بکار می رود. در بعضی موارد از قوس تیز در کارهای تزیینی مانند رسمی بندی و یزدی بندی استفاده می شود.

دوره های تزیینی: همانطوریکه از نام این دسته از قوس ها برمی آید برای زینت دادن نمای بناها بکار می رود و این قوسها به اشکال گوناگون ترسیم می شود. اگر به ترکیب واقعی این دسته توجه نشود. ترسیم خانواده دوره های مدور و قوس های تیز را در حرکت و فرم آنها می دید.

ترسیم قوس ها: رسم دورها در روش مختلف و طبق ضوابط خاص خود به وجود آمده که از آنها به شکل های مختلف و برای کارهای گوناگون تزیینی و باربر به عنوان پوشش در نعل درگاه استفاده می شود رسم قوسها در اشکال مختلف ممکن بوده که اگر ضوابط و مراکز ترسیم در چهارچوب طول دهانه (L) باشد شکل کار اصولی خواهد بود. اشکال بعدی تعدادی از قوسها چه بصورت تزیینی و چه به شکل باربر مورد بحث و بررسی و ترسیم خواهد بود. این دورها نموداری از قوسهای اصلی و مادر می باشد که نحوه ترسیم آنها را در ضوابط دهنه بررسی می کنیم. بدیهی است که در چهارچوب همین ترسیم ها می توان خود قوس هایی نیز رسم کرده و مورد استفاده قرار داد. قوس ها در معماری ایران جایگاه ویژهای دارند و تعداد آنها بیش از ۴۰ نوع قوس اصلی و تعداد زیادی قوس فرعی است. که منشعب از قوس های اصلی است که اساتید فن به خصوص هنرمندان گچبری نجار و آئینه بر با این قوس ها مستقیم یا غیرمستقیم سروکار دارند.

دور تمام

۱- دور (قوس) نیم دایره: این قوسی ساده ترین و رایجترین نوع قوس بشمار می آید و دارای استحکام و قدرت باربری خوبی است چون به طور مساوی نیرو را به پایه منتقل می کند. این قوس ها را در معماری رومی می گویند.

۲-قوس نیم دایره تخت: گاهی به علت محدودیت ارتفاع، می توان از قوس نیم دایره به اندازه دلخواه استفاده کرد تا بتوان با خیز کم و ارتفاع کوتاه تر سقف را پوشاند. و تفاوت آن با قوس نیم دایره این است که با کار قوسی نزدیکتر به خیز قوس است. اجزاء این قوس نسبت به شعاع دایره است. هر چه شعاع زیادتر باشد قوس کمتر و هر چه کمتر باشد قوس بیشتر است.

دور شکسته

قوس نیم دایره تخت یا طاق شکسته: گاهی به علت محدودیت ارتفاع عمل اجراء سقف از قسمتی از قوس نیمدایره استفاده می کنند تا بتوانند با ارتفاع کوتاه تر سقف را بپوشانند و تفاوتش با دور نیم دایره کامل این است که مرکز قوس نیم دایره با پاکار سقف یک متر از هم می باشند، اما مرکز این طاق از تراز پاکار سقف پایین تر قرار می گیرد: دور نیم دایره تنها قوسی است که در ابنیه کشورهای اسلامی و دیگر ممالک به کار رفته است. در اشکال زیر نمونه هایی از انواع (دور) سازی (قوسها) و رسم آنها به نمایش گذاشته شده است.

روش ترسیم قوس نیم دایره : به اندازه  دهانه مورد نظر، یعنی شعاع دهانه کار مطابق طرح دور (قوسی) را رسم می کنیم.

توجه: پاکار تمام قوس ها (دورها) باید تراز باشد مخصوصاً مرکز این قوس و پاکار باید در یک خط مستقیم باشد.

اجرای این قوسی بسیار زیبا در ابنیه های تاریخی و اماکن اسلامی، مسجدالاقصی، قبله اول مسلمین و دیگر بناهای تاریخی، ثر ایران کاربرد زیادی داشته است.

شناسایی اصول ساختن قالبهای دورسازی

 اصول ساختن قالبهای دورسازی براساس طراحی نوع دورسازی و آماده نمودن محل که پس از سفت کاری ساختمان آماده دورسازی می گردد انجام می شود. ابتدا نوع دوری که بایستی قالب آن ساخته شود همانطور که قبلاً با آن اشاره گردید بوسیله چوب آماده می گردد میتوان قالب را با چوب بست در زیر قوسی (دور) بوسیله شمشه و تراز و گونیا کردن واداشت و یا قالب را بر روی زمین بوسیله صفحه تخمیر آماده نموده و پس از آماده شدن با برش قالب را به محلی که دور انجا می بایستی نصب شود برده و پس از واداشتن بوسیله گچ و آجر روی آن را با گچ آماده نقش اندازی و قرار دادن جا چراغ می نمایند.

پوشش طاق و چشمه

در پوشش طاق گهواره ای و گنبدی عموماً از ملات گل جهت پوشش استفاده می شود و قالبی برای این نوع پوششها انجام می گردد. به طوری که گفته شد اجرای آن به مهارت سازنده و استادکار طاق پوشی بستگی دارد.

شناسایی اصول دورسازی

دورها (قوسها) و انواع آن در معماری اسلامی

همانطور که در بخشهای دور (قوس) آورده شد دورها در ۴۰ نوع کار بشرح زیر ارائه می گردد.

دور نیم دایره – قوسی تیزدار هشت قسمتی – قوس شبدری سه و پنج – قوس توقوس – قوس شاخ بزی – قوسی شش قسمتی شکسته – پنج قسمتی توی درز در دورهای سه کمانه – قوس های سه کمانه – قوس ثلاثی – قوس دسته بندی – طاق شکسته درست – طاق شاه عباسی قوس عجمانه قوس تخم مرغی – قوس سهی – قوس های پاتوق و شبدری، قوس های تیزدار، قوس لانت و شبدری، قوس پنج و هفت کند و تند، قوس کنته، قوس تیزه دار هشت قسمتی، قوسی خط ابرو، قوس های تزیینی – قوس های منحنی محراب و زمینه های کاربندی.

طاق رومی: این طاق کمتر در منازل مسکونی مورد استفاده قرار می گیرد و بیشتر در اماکن عمومی نظیر مدارس و مساجد و غیره مورد استفاده می باشد. پوشش این طاق به صورت ادامه رج چینی دیوارها تا تیزه می باشد. در این پوشش دور طاق در مایه قوس های تیز بود که به صورت دو قالب چوبی مقاوم و با اتصالات کافی به طوری که قبلاً گفته شد ساخته شده و قالب مذکور بر روی کلاف بندی شمع ها یکی در سمت جلو و دیگری در سمت عقب و همتراز یکدیگر نصب می شود و قالب ها وسیله وادار نگهداری می گردد. ضمناً ستونهای زیر قالب بوسیله وربند و به صورت چب و راست با یکدیگر کلاف شده و طاق آماده پوشش می شود.