گچبری طرح های مختلف – بخش دوم

شناسایی اصول ترسیم طرح های گچبری مختلف

در ادمه مباحث مطرح شده در بخش اول این مقاله در خصوص ترسیم طرح های گچبری، به بررسی انواع روش‌های ترسیم طرح‌ های گچبری خواهیم پرداخت.

مقرنس

زیباترین عنصر تزیینی پس تاق، مقرنس است (پس تاق عبارت است از چشمه یا گنبد و نیم گنبد پوشش ایوان که باربر بوده و در پس مقرنس و کاربندی است). استادان کاربند همه هنر خود را در آنها به نمایش گذارده‌اند. شکل مقرنس بستگی به فکر و سلیقه آنان دارد، یعنی به تعداد استادکاران کاربند می تواند شکل مقرنس ها متنوع باشد؛ اما کلیه آنها با استفاده از چند آلت محدود ساخته می شوند تنها طرز قرار گرفتن آلت ها در کنار هم تنوع مقرنس ها را سبب می شود. مهارت و هنر استاد کاربند در زیبایی ایجاد مقرنس نقش اساسی و اصلی را دارد. آلت هایی که در مقرنس به کار گرفته می شود عبارتند:

الف – تخت ها که در اشکال مختلف سه لنگه، و چهار لنگه، پنج لنگه، و غیره به کار می روند، به صورت صفحه ای افقی در مقرنس قرار می‌گیرند.

ب – پا باریک ها که از یک نقطه شروع شده و به کناره تخت ها متصل می‌شوند.

ج – شاپرک ها که پای آنها از نقاط مختلف راس تخت ها شروع شده و انتهای آنها بر خط طراز (دم تخت) قرار می‌گیرد.

د – طاس‌ها و نیم طاس‌ها که پای آنها از اضلاع تخت ها و اضلاع انتهای شاپرک‌ها تشکیل می‌شود. تیزه طاس به یک نقطه روی دم تخت بالاتر و تیزه نیم طاس به نقطه‌ای واقع بر دور (قوس) منتهی می‌شود.

ه – سرسفت که پای آن یک خط طراز است که بر انتهای ساقه واقع بر بدنه ایوان قرار می گیرد و نوک آن به یک نقطه می‌رسد.

مقرنس ها به دو نوع مشخص اجرا می شوند: بدون استفاده از تخت‌ها و با استفاده از طاس و شاپرک که چندان مورد پسند استادان کاربند نیست و اصطلاحا می‌گویند استاد پسند نیست، یا با استفاده از تخت ها و سایر آلت ها که در فوق ذکر شده همه هنرنمایی استادان کاربند در این نوع مقرنس‌هاست.

در شکل زیر یزدی بندی در زمینه رسمی ۱۶ آورده شده که در آن انواع عناصر تزیینی که قبلا شرح داده شد نمایان می‌باشد.

آلت شناسی در مقرنس

اول – شاپرک: آلتی است سه پهلو که عامل سوار شدن قطار و اتصال طرح‌های مقرنس می‌باشد.

دوم – تخت یا تخته – منظم: آلت ستاره شکلی است که به صورت چهارپره و گاه پنج پره و شش پره و بیشتر گاهی شمسه مانند طرح استفاده می‌شود.

سوم – تخت غیر منظم: مانند گیوه و طبل یا مثلث ماکوئی مانند آلت گره به کار گرفته می‌شوند و همیشه ما بین تنوره ها و گنج طاسه ها دیده شده است.

چهارم – شمسه: که در وسط هر چشمه یا نیم کار مانند عرق چین در پایان کار است.

پنجم – ترنج: که نوعا ریز در شمسه و آخر هر کار قرار دارد و گاهی تخته ها و ریزآلات چهار لنگه و تخته و پنج ها به کار رفته و در همه جا ترنج نام دارد.

ششم – طاسی: آلت معروضی است که همیشه بین دو شاپرک قرار دارد و گاهی بین دو ترنج و گاه بین دولتی قرار داشته، جزو بوم است.

هفتم – تی: آلت نازک و باریک است که بین دو طاسه قرار می‌گیرد.

هشتم – مدتی: آلت بسیار زیبایی است که بین فاصله بین دو طاس را مقرنس که ایفا می‌نمایند.

نهم – مدنی: دو سده معمولا در کارهای گچی و آیینه به کار رفته، از پایه دو شاخه و این آلت بسیار زیبا و به موقع دو ردیف شکل های ملاحظه خواهید نمود.

دهم – تخت لوزی: بنام دروازه ای که برای آخرین بکار گرفته می‌شود و از هم فاصله دارد.

یازدهم – سوسن: طاسه ای است به شکل مثلث متساوی الساقین. که همیشه در داخل طاسه قرار دارد. اینک می خواهیم بدانیم اصل مقرنس چه بوده و برای چه بوجود آمده و اساتید این فن که بوده اند اول می پردازیم به لغت مقرنس، گره هایی که طبقه است قطار هم گفته‌اند چون مقرنس به هیچ وجه خاک نمی‌گیرد و اختراع شده و این هنر از بعد اسلام کامل شده که در ابنیه تاریخی به چشم می‌خورد.

معماران قرن سیزده که در این فن مرجعیت داشته‌اند تا آنجا که بخاطر می‌باشد از این قرارند: استاد رستم بروجردی -استاد حسن قمی – استاد فتعلی شیرازی – استاد محمد لرزاده – استاد جعفر کاشانی – استاد صادق قمی – استاد باقر قمی – استاد محمود قمی و بعضی شیرازی و کرمانی بوده‌اند.

در شکل ۵۱ نمونه‌ای از یزدی بندی در مدرسه چهار باغ اصفهان در دوره صفویه بچشم می‌خورد.

رسمی بندی در گچبری، یکی از طرح‌هایی است که در گچ بری مورد استفاده قرار گرفته و در تعریف آن آمده است: رسمی بندی از تقاطع چند قوس (دور) که قالب نامیده می شود بوجود میاید و دو نوع است.

• رسمی قالب سرسفت
• رسمی قالب شاغولی

رسمی قالب سرسفت در ترسیم طرح های گچبری

آنهایی هستند که قالب های اصلی بوجود آورنده آنها در امتداد یکدیگر و در یک صفحه نیستند. بنابراین نمی توانند به صورت یک قوس (دور) کامل بار را به دو طرف تکیه گاهها منتقل کنند، بناچار برای برپایی آنها به بدنه پس تاق یعنی به چشمه یا گنبد که رسمی در زیر آن اجرا می شود متصل می شوند. پس تاق است که رسمی را نگه می‌دارد.

رسمی هشت در ترسیم طرح های گچبری

یک پا قالب سرسفت (یکی از ساده ترین رسمی بندی می باشد که بشرح زیر می توان آنرا ترسیم و بر روی سقف اجرا نمود).

AB دهنه ایوان است. به مرکز O وسط AB فلکه دلخواهی رسم کرده آن را به ۸ قسمت مساوی تقسیم می‌کنیم. شعاع های آن را رسم می کنیم. شعاع سوم از مبنای OB عمود اخراج شده از نقطه Bبر ABرا در نقطه C قطع می‌کند. معلوم است که AB دو باربر BC است. از C به موازات AB و از A به موازات BC رسم می‌کنیم نقطه D بدست میاید. ABCD زمینه کار است.

فلکه دلخواه را محو می‌کنیم. از C به E وصل می کنیم (OE شعاع دلخواهی است که می‌خواهیم شمشه به آن اندازه باشد).

از C به f، از f به H، از H به K وصل می‌کنیم، امتداد آن از G می‌گذرد. همین طور نقاط M و K و L بر یک استقامتند و نیز نقاط D,N,F,M روی یک خط قرار دارند. رسمی مطابق شکل کامل و روشن می‌شود.

آلت‌های این رسمی عبارتند از:

1. شمشه
2. ترنج
3. پاباریک
4. نصف سوسنی
5. سوسنی

رسمی ۱۲ دوپا قالب شاغولی، شکل ۱

بستن زمینه مانند رسمی ۱۲ پا است، شکل ۲

از B محل تلاقی شعاع سوم از مبنای OB و خط DC به موازات AB رسم می‌کنیم تا شعاع ماقبل شعاع وسط را در نقطه E قطع کند. شکل ۳

فلکه‌هایی به مرکز O و به شعاع‌های OE و OF و OG رسم می‌کنیم. شکل ۴

از B پای پاباریک شروع به رسم این رسمی می‌کنیم یعنی از Bبه F، از F به H و از H به K وصل کرده آن را امتداد می‌دهیم تا از نقطه G و L بگذرد. از M به N وصل می‌کنیم از K می‌گذرد این کار را ادامه می‌دهیم تا رسمی رسم شود. شکل ۵

آلتهای این رسمی:

1. شمشه
2. ترنج
3. پاباریک
4. هفتی
5. نصف سوسنی
6. سوسنی

نکته قابل ذکر (ترسیم طرح های گچبری) آن است که صفحات قالب‌ها در هر دو رسمی – قالب سر سفت و قالب شاقولی – صفحاتی هستند عمود بر زمین یعنی با سطح تراز زاویه ۹۰ درجه می‌سازند. این قالب ها از زیر دارای ضخامتی به قطر ۲ تا ۵ سانتی متر هستند، در پشت به صورت لاچسبان اجرا می شود. یعنی هر قالب در پشت رسمی به صورت چند لایه بهم چسبیده از آجر اجرا می شود (تعداد لایه ها بستگی به دهانه قالب دارد|) و به صورت یک لنگه لاچسبان عمل می‌کند که فقط ضخامت لایه وسط از زیر دیده می شود (۲ تا ۵ سانتی متر). نمای این ضخامت را با آجر نمایا هر تزیین دلخواه دیگری از کاشی و گچ و غیره می‌توان پوشاند. وقتی که قالب ها و بچه قالب ها (قسمتی از امتداد هر قالب که بین امتداد ها قالب های دیگر قرار می گیرند) پابرجا شدند، بین آنها را تاق می‌زنند. روی تاق را می توانند با کاشی و گچ و رنگ و غیره تزیین کنند یا به صورت تاق ساده آجری باقی بگذارند که همان تاق آجری را از اول به صورت آجر –کاری نما اجرا کنند. در هر حال رسمی بندی در بلندترین بخش خود به شمسه که ختم کننده رسمی است منتهی می شود. در اینجا ترسیم رسمی بندی در نیم کار و برای ایوان شرح داده شده است، واضح است که برای تمام کار و چشمه یا گنبد کامل ترسیم بسیار ساده تر است. لازم است همیشه رسمی بندی و اصولا کاربندیها را در نیم کار یاد گرفت.

در اشکال یک تا پنج رسمی هشت دو پا قالب شاغولی را مشاهده می‌نماید.

آلتهای این گره:

1. شمسه
2. پاباریک
3. هفت
4. نصف سوسنی
5. سوسنی

گره سازی در در ترسیم طرح های گچبری

گره پوشش نوع است: گره نجاری، گره کنده کاری، گره شل و گیوه، گره کند و شل، گره تند و شل و غیره هر یک از آنها شعب در زمینه های بسیار دارد و لازم است قبل از اینکه بدانیم قاعده تهیه رسم گره چیست باید شکل و اساس آلت‌ها را بشناسیم، زیرا در گره نباید اشکال مختلف دیگر وارد شود، چنانچه آلت بیگانه داشته باشد مردود است ، حال که دانستم که گره نباید آلت خارج داشته باشد بهتر است شکل هر یک را رسم نماییم و هر آلت را با زاویه مخصوص به خودش شناسایی کنیم. گره کند دارای ۵ آلت است که اسامی آنها در معماری به شرح زیر است:

1. پنج کند
2. شمشه
3. طبل کند
4. ترنجی کند
5. سرمه دادن

به اشکال و زاویه‌های آنها توجه نماید: پنج کند از گره ده پنج کند در گره ۱۰ به شکل شماره یک، تمام زوایا سه دهم قوس دایره.

سرمه دان کند از گره ۱۰ شش زاویه دو دهم قوس در صورتی که در کار حاشیه دار قرار گیرد در صفحات بعد در گره حاشیه دار مشخص خواهد شد.

دارای ده زاویه است و چهار زاویه دیگر ۰٫۷ قوس است . یک دهم و سه دهم و سه دهم و سه دهم خواهد بود. این پنج آلت که نام و شکل آن را ملاحظه فرمودید مخصوص به گروه ۱۰ کند است. و طرح های زمینه ها بسیاری از آلنان منشعب می شود و بعدا چند زین به طور اختصار ترسیم می شود. گره اول رد کند دو نپچ نام دارد.

در زمان قدیم (ام الکره) نام داشت یعنی مادر گره ها و اسم مناسبی بوده، برای این که تمام گره ها زاییده آن است ، این که باید قبلا آلتها را بشناسیم و زاویه آنها را بدانیم، برای آن است که در هر آلتی جداگانه گره هایی نهان است که می تواند بعد از فرا گرفتن قواعد آن …متن هر آلت را گره دیگر رسم نمود. یعنی در گره ای که رسم می نماییم هر آلتی را مجددا بدون آلت خارج گره پر نماییم …این که به قسم سوم که گره تندی ما اشاره می نماییم تندده….مانند کندده آلتهای مخصوص به خود دارد که شناسایی آنها لازم است. گره تند گره ، ۱۲ آلت داردکه نام آنها را به شرح زیر بیان می‌نماییم.

1. پنج تن
2. شمشه تند
3. ترنجی کند
4. ترقه
5. برگ چنار
6. قد بریده
7. دانه و بلوط، تند ده
8. ماکوی تند
9. پابزی
10. شش بند
11. شش پابزی
12. طبل تندده

ترنجی کند از گروه ۱۰ که شاپرک هم می گویند. سه زاویه دو دهم قوسی و یک زاویه چهار دهم قوسی دایره می‌باشد.

بدین ترتیب و از شعاع قوس ده سه شمشه و ترنجی تند هفت دهم و دو دهم سه دهم و یک دهم قوس اطراف شمشه دور میزند بدست آمده است.

اینک به ترتیب شماره به شکل آنها توجه نمایید.

سه تاره ۴ آلت توقه در گره تند زیاد به کار می رود زاویه توقه مانند پیچ تند یک دهم و هفت دهم قوس دایره و مانند پناج در تمام گره وسیله ترکیب همه کارها و اتصال آلتهاست.

برگ چنار که سر آن توقی دارد زاویه های آن هفت دهم و دودهم و چهاردهم و سه دهم قوس دایره است این شکل برای این که نوک دارد برگ چنار خوانده شده در گره ده مخصوصا مواقعی که طول بیش و کم می شود.

شماره ۶ بنام ته بریده

که سر آن شش ترنج دارد و در کارهای طولانی به کار گرفته می شود. پون از شمشه تمام چهار ترنج که دار آن را ته بریده می نامند. زاویه های آن مانند شمشه

شماره ۸ بنام ماکو که هر سه آن یک دهم و هفت دهم و دو چون مانند ماکوی پارچه شده

ماکو دارای زاویه ای چهار دهم قوس دایره می باشد باقی است ماکو نامیده

شماره ۹ پابزی

زاویه های آن چهار دهم و دو دهم و آلتی که در تند پهلوی طبل شش قرار

شش تند زاویه بند چهار بنام شش تند