دورسازی در گچبری

آشنایی با اصول دورسازی در گچبری – توانایی دورسازی در گچ‌بری

گچ بعنوان کمک و ماده الحاقی به ساختمان که بصورت زیرسازی و گچبری در نماسازی ساختمان‌ها از قدیم رایج بوده و امروز به صورت تزیینی در اکثر ساختمان‌ها در نماسازی داخلی کاربرد فراوانی دارد. از گچ جهت دورسازی در گچبری با توجه به طراحی در نقشه ساختمان و بناهای تاریخی و مساجد که عموما الگوبرداری از سبک‌های قدیمی در معماری ایران و اسلام گرفته شده استفاده می‌گردد.

ضوابط ساخت دور (قوس): جهت انجام دورسازی در گچبری برای دهانه‌هایی تا ۱٫۲ متر از قالب گچی استفاده می‌شود. چنانچه عرض دیوار یک آجر باشد از وجود یک قالب و اگر عرض دیوار بیشتر باشد از وجود دو قالب، یکی در سمت جلو و دیگری در قسمت عقب استفاده می‌شود که از اجرای جزء به جزء بنایی آن می‌گذریم و فقط بدان اشاره کوتاه می‌کنیم، چنانچه فاصله و دهنه قوس طویل باشد وزن قوس نیز بیشتر بوده که در این حالت از قالب‌بندی چوبی و قالب‌های دوبله به همراه کلاف‌بندی و پایه‌های باربر استفاده می‌شود.

پوشش دور نعل درگاه: پس از ساختن دیوار و ستون تا ارتفاع لازم و یا جرزهای باربر در بین درها و پنجره‌ها از وجود دور (قوس‌های) کمانی دایره و یا تیز آنهم نسبت به نیروهای وارد بر دور، زمینه بنایی آن فراهم می‌شود. پس از انتخاب نوع دور (قوس) و ساخت قالب دور و استقرار آن در تکیه‌گاه‌ها به طوری که در بناهای خشتی از آن استفاده می‌گردد، بنایی دور (قوس) اجرا شده و  آماده بهره‌گیری مراحل بعدی از جمله کونال سازی دست‌انداز چینی و در نهایت آماده شدن کلاف‌ بندی چهار دیواری جهت پوشش سقف و طاق می‌گردد.

پوشش دورهای تزیینی: یکی دیگر از اصول اساسی در زمینه دورسازی در گچبری، پوشش دورهای تزیینی است. در مواردی پوشش نعل درگاه به وسیله دور (قوس) تزیینی انجام می‌گردد. معمولا این دورها باربر کم داشته مسلما برای باربر شدن این دسته از قوس ها در قسمت میانی و بر روی این دور (قوس)، دور منحنی و بابر ساخته می‌شود که نیروهای مراحل بعدی را قوس (دور) باربر متحمل می‌گردد.

امروز در اکثر ساختمان‌ها در ستون‌ها و دور پنجره‌ها و نعل درگاه‌ها و شومینه‌سازی از دورهای مختلف بوسیله میلگرد و رابیتس بندی استفاده می‌گردد که بعد از رابیتس بندی طرح مورد نظر که اکثر آنها بصورت تزیینی با گچ‌بری بر روی آنها به اجرا در میاید جلوه‌ای خاص به نمای داخلی ساختمان می‌بخشد.

شناسایی اصول ایمنی و حفاظت در دورسازی در گچبری

برای رعایت اصول ایمنی و حفاظت در دورسازی بعلت کار در ارتفاع و حمل و نقل قالب‌ها و چوب بست‌ها در نعل درگاه‌ها، پنجره‌ها، اجراء قوس‌ها در ارتفاع با استفاده از داربست و چوب بست و تخته الوار زیر پایی بخصوص در سقف‌های بلند، باید کلیه موارد احتیاطی و ایمنی مربوط به انجام عملیات ساختمانی مطابق دستورالعمل‌های وزارت کار و رفاه اجتماعی رعایت گردد.

آشنایی با انواع اشکال دورسازی

دسته بندی دورها (قوس‌ها)

بطوری که اشاره شد روش ساختن قوس در دوره ساسانیان تکامل یافت و در بناهایی چون دخمه کرمیش دامغان و کاخ های سیستان، طاق کسری و ….دوره‌هایی با ضوابط هندسی و با توجه به شیوه تحمل نیروهای فشاری ساخته شده است. شکل ظاهری و واقعی این قوس ها بیشتر بصورت دایره‌های، تخم مرغی، هلوچین و یا انواع قوس های چپارد سهمی است. بدین ترتیب قوس های اولیه مدور از این گروه بوده است.

با ظهور اسلام و شیوه خراسانی ایوان‌های بلند در مساجد و بناهای ایران معمول شد برای مرتفع ساختن ایوان از قوس نیز استفاده شده است و در این دوره بود که روش‌های ترسیم دور تیز (شاخ بزی) تکمیل شد در شیوه رازی انواع دوره‌های تیز برای نعل درگاه‌ها، ایوان‌های کوچک و بزرگ وصفه دورهای پاتوپا برای شبستان ها و پوشش گنبدها بوجود آمده و بالاخره در شیوه اصفهانی از انواع بیشمار از دوره های تیز بنام قوس مربع (پاتوپا) قوس پنج او هفت تند و کند و انواع قوس های شاه عباسی استفاده می‌شد.

دوره های مدور و مشابه آن

این قوس ها در گچ بری به شکل های مختلف ساخته می‌شود و برای تحمل نیروهای فشاری بخصوص در پوشش گنبدها بکار می‌رود. در بعضی موارد از قوس تیز در کارهای تزیینی مانند رسمی‌بندی و یزدی‌بندی استفاده می‌شود.

دوره های تزیینی

همان طوری که از نام این دسته از قوس ها برمی‌آید برای زینت دادن نمای بناها بکار می‌رود و این قوس‌های گچی به اشکال گوناگون ترسیم می‌شودند. اگر به ترکیب واقعی این دسته توجه نشود، ترسیم خانواده دوره‌های مدور و قوس های تیز را در حرکت و فرم آنها می‌توان مشاهده نمود.

ترسیم قوس ها

رسم دورها در گچ‌بری در روش مختلف و طبق ضوابط خاص خود به وجود آمده که از آنها به شکل‌های مختلف و برای کارهای گوناگون تزیینی و باربر به عنوان پوشش در نعل درگاه استفاده می‌شود رسم قوس‌ها در اشکال مختلف ممکن بوده که اگر ضوابط و مراکز ترسیم در چهارچوب طول دهانه (L) باشد شکل کار اصولی خواهد بود.

اشکال بعدی تعدادی از قوس‌ها چه به صورت تزیینی و چه به شکل باربر مورد بحث و بررسی و ترسیم خواهد بود. این دورها نموداری از قوس‌های اصلی و مادر می‌باشد که نحوه ترسیم آنها در ضوابط دهنه بررسی می‌کنیم. بدیهی است که در چهارچوب همین ترسیم‌ها می‌توان خود قوس هایی نیز رسم کرده و مورد استفاده قرار داد.

قوس‌ها (دورها) در معماری ایرانی جایگاه ویژه‌ای دارند و تعداد آنها بیش از ۴۰ نوع قوس اصلی و تعداد زیادی قوس فرعی است. که منشعب از قوس های اصلی است که اساتید فن به خصوص هنرمندان گچ بری نجار و آئینه‌بُر با این قوس ها مستقیم یا غیر مستقیم سر و کار دارند.

دور تمام

1. دور (قوس) نیم دایره: این قوس ساده ترین و رایج ترین نوع قوس بشمار میاید و دارای استحکام و قدرت باربری خوبی است چون به طور مساوی نیرو را به پایه منتقل می کند. این قوس ها را در معماری، رومی می‌گویند.
2. قوس نیم دایره تخت: گاهی به علت محدودیت ارتفاع، می توان از قوس نیم دایره به اندازه دلخواه استفاده کرد تا بتوان با خیز کم و ارتفاع کوتاه تر سقف را پوشاند. و تفاوت آن با قوس نیم دایره این است که با کار قوس نزدیک تر به خیز قوس است. اجزاء این قوس نسبت به شعاع دایره است. هر چه شعاع زیادتر باشد قوس کمتر و هر چه کمتر باشد قوس بیشتر است.

دور شکسته

قوس نیم دایره تخت یا طاق شکسته: گاهی به علت محدودیت ارتفاع عمل اجراء سقف از قسمتی از قوس نیم دایره استفاده می‌کنند تا بتوانند با ارتفاع کوتاه‌تر سقف را بپوشانند و تفاوتش با دور نیم دایره کامل این است که مرکز قوس نیم دایره با پاکار سقف ۱ متر از هم می‌باشد، اما مرکز این طاق از تراز پاکار سقف پایین‌تر قرار می‌گیرد. دور نیم دایره تنها قوسی است که در ابنیه کشورهای اسلامی و دیگر ممالک بکار رفته است.

در اشکال زیر نمونه هایی از انواع دورسازی در گچبری (قوس ها) و اصول ترسیم آنها به نمایش گذاشته شده است.

روش ترسیم قوس نیم دایره: به اندازه نصف دهانه مورد نظر، یعنی شعاع دهانه کار مطابق طرح دور (قوس) را رسم می‌کنیم.

باید توجه داشت که پاکار تمام قوس‌ها (دورها) باید تراز باشد مخصوصا مرکز این قوس و پاکار باید در یک خط مستقیم قرار گرفته باشد.

اجرای این قوس بسیار زیبا در ابنیه تاریخی و اماکن اسلامی، مسجد الاقصی، قبله اول مسلمین و دیگر بناهای تاریخی، در ایران کاربرد زیادی داشته است.

دور بیضی

رسم بیضی

مرکز را M نامیده و قطر بزرگ A₁A₂=2A ، قطر کوچک B₁B₂=2b، کانون‌های بیضی F₁=F₂، از مرکزیت MF₁=MF₂=e خطوط PF₁و PF₂که یک نقطه دلخواه P روی پیرامون بیضی را به کانون های F₁ و F₂ بیضی وصل می‌کنند. خطوط کانونی نامیده می‌شوند.

1. رسم بیضی: رسم به کمک نخ: ابتدا هر دو محور همراه با کانون های F₁ و F₂ را رسم، یک رشته نخ غیر قابل ارتجاع با میخ در کانون ها F₁ و F₂ طوری محکم می‌شود که طول آزاد نخ برابر ۲a شود. اکنون موادی در نخ  F₁PF₂ وارد و روی کاغذ حرکت داده شود، بیضی رسم می‌شود، زیرا در هر حالت از نخ S₁+S₂=2a
2. پرگار بیضی: شابلونی با علائم YP=a و XP=b مطابق شکل را ساخته و طوری حرکت داده می‌شود که نقطه Y روی محور Yها و نقطه X روی محور Xها جابجا شود، در این صورت حرکت علامت P، یک بیضی با قطرهای ۲a و ۲b رسم می‌کند. با توجه به رسم اشکال زیر می‌توان طرح دور بیضی مورد نظر را بر روی زمین آماده و با گچ قالب دور بیضی را آماده و پس از خشک شدن در محل مربوطه نصب نمود.

طریقه ترسیم دور (قوس) شاخ بزی یا دور شاه عباسی

1. دهانه کار را به A تقسیم می کنیم (خط Bو A)
2. سپس دهانه کار را مجددا بر دو قسمت مساوی تقسیم می کنیم و خط عمود آن را رسم می نماییم (OM)
3. از ۱/۸ خط AB نقطه C یا اصطلاحا پاکار بوسیله ریسمان قوس را به مرکز O و شعاع CB در جهت O ترسیم می‌کنیم.
4. حال این عمل را برای جهت مقابل نیز تکرار می‌کنیم یعنی از مرکز D به اندازه ADقوس را ترسیم نموده شکل قوس تکمیل می‌شود.

شناسایی اصول ساختن قالب های دورسازی

اصول ساختن قالب های دورسازی در گچبری بر اساس طراحی نوع دورسازی و آماده نمودن محل که پس از سفت کاری ساختمان آماده دور سازی می‌گردد انجام می‌شود.

ابتدا نوع دوری که بایستی قالب آن ساخته شود همان طور که قبلا با آن اشاره گردید بوسیله چوب آماده می گردد می توان قالب را با چوب بست در زیر قوس (دور) بوسیله شمشه و تراز و گونیا کردن وا داشت و یا قالب را بر روی زمین بوسیله صفحه تخمیر آماده نموده و پس از آماده شدن با برش قالب را به محلی که دور آنجا می‌بایستی نصب شود برده و پس از واداشتن بوسیله گچ و آجر روی آن را با گچ آماده نقش اندازی و قرار دادن جاچراغ می‌نمایند.

پوشش طاق و چشمه

در پوشش طاق گهواره‌ای و گنبدی عموما از ملات گل جهت پوشش استفاده می‌شود و قالبی برای این نوع پوشش ها انجام می‌گردد. به طوری که گفته شد اجرای آن به مهارت سازنده و استاد کار طاق پوش بستگی دارد.

شناسایی اصول دور سازی

دورها (قوس ها) و انواع آن در معماری اسلامی

همان طور که در بخش های دور (قوس) آورده شد دورها در انواع مختلفی از کار ارائه می‌شوند. نام تعدادی از این دورها (قوس‌) بشرح زیر می‌باشد:

1. دور نیم دایره
2. قوس تیزدار هشت قسمتی
3. قوس شبدری سه و پنج
4. قوس تو قوس
5. قوس شاخ بزی
6. قوس شش قسمتی شکسته
7. قوس پنج قسمتی توی درز در دورهای سه کمانه
8. قوس‌های سه کمانه
9. قوس ثلاثی
10. قوس دسته بندی
11. طاق شکسته درست
12. طاق شاه عباسی
13. قوس عجمانه
14. قوس تخم مرغی
15. قوس سهی
16. قوس‌های پاتوق و شبدری
17. قوس‌های تیزدار
18. قوس لانت و شبدری
19. قوس پنج و هفت کند و تند
20. قوس کنته
21. قوس تیزه دار هشت قسمتی
22. قوس خط ابرو
23. قوس‌های تزیینی
24. قوس‌های منحنی محراب و زمینه‌های کاربندی

طاق رومی

این طاق کمتر در منازل مسکونی مورد استفاده قرار می‌گیرد و بیشتر در اماکن عمومی نظیر مدارس و مساجد و غیره مورد استفاده می‌باشد. پوشش این طاق به صورت ادامه رج چینی دیوارها تا تیزه می‌باشد. در این پوشش دور طاق در مایه قوس‌های تیز بود که به صورت دو قالب چوبی مقاوم و با اتصالات کافی به طوری که قبلا گفته شد ساخته شده و قالب مذکور بر روی کلاف‌بندی شمع‌ها یکی در سمت جلو و دیگری در سمت عقب و همتراز یکدیگر نصب می‌شود و قالب‌های وسیله وادار به نگهداری می‌گردد. ضمنا ستون‌های زیر قالب بوسیله وربند و به صورت چپ و راست با یکدیگر کلاف شده و طاق آماده پوشش می‌شود.