گچبری طرح های مختلف – بخش اول

شناسایی اصول ترسیم و گچبری طرح های مختلف

در این مبحث و در دو بخش پیاپی به شناسایی اصول و قواعد کلی ترسیم و گچبری طرح های مختلف خواهیم پرداخت.

طراحی (DRAWING) (رسامی): گونه‌ای بازنمایی تصویری یا نقش آفرینی است، عمدتا با تاکید بر عنصر خط ممکن است ترسیم مقدماتی برای نقاشی یا مجسمه باشد، یا اثر هنری مستقلی بشمار آید.

در باختر زمین، ابزارهای متداول طراحی عبارت بوده اند از: ذغال، مداد گچی، مداد و قلم (ولی گاه، “آبمرکب” را نیز – که بوسیله قلم مو اجرا می‌شود – نوعی طراحی می دانند). از سده شانزدهم تا سده نوزدهم اهمیت طراحی – در مقایسه با اهمیت رنگ‌پردازی مورد مجادله فراوان بود؛ و بر این مبنا، هنر فلورانسی پوسن وانگر از هنر ونیزی، روبنس و دلاگروا متمایز شد.

در خاور دور، تمایز میان نقاشی و طراحی وجود نداشته، و قلم مو وسیله کار در هر دو مورد بوده است. نگارگران ایرانی، ابتدا، خطوط اصلی تصویر را با مداد ترسیم می کردند؛ و آن را “بیرنگ” می‌نامیدند. از اواخر سده شانزدهم/ دهم که نوعی طراحی مستقل توسط هنرمندانی چون محمدی و شیخ محمد رایج شد؛ و رضا عباسی آن را کمال بخشید.

عناصر طرح. اجزای تشکیل دهنده طرح، واژگان زبانی که هنرمند برای ارتباط و بیان به کار می برد. این عناصر عبارتند از: خط، شکل، بافت، رنگسایه، رنگ، مقیاس و فضا. تاثیر متقابل این عناصر که لزوما همگی در یک اثر هنری حضور ندارند – وحدت بصری یک کار کامل را موجب می‌شود.

نقش برجسته RELIEF: مجسمه اجرا شده به روی سطح (معمولا دیوار)، به نحوی که پیکرها، تا اندازه ای از این سطح بیرون آیند. بر حسب آنکه برامدگی حجم ها کم یا زیاد باشد “نقش کم برجسته” یا “نقش پربرجسته” حاصل می شود.

ترکیب بندی LINEAR CONPOSITION: آن نوع ترکیب بندی است که طرح متشکل از خط های شکل ساز و صور-طبیعی یا انتزاعی-بیش از شکل های توپررنگی و رنگسایه دارد در آن بارز باشد.

تزئین DFCORATIVE: شیوه ای در ترکیب بندی که لذت بصری صرف ایجاد کند. در معنای خاص تر، آرایش یک سطح است با تاکید بر ماهیت دو بعدی آن.

تقارن SYMMETRY: همانند دقیق شکل ها و پیکربندی ها در دو سوی یک خط یا یک سطح جداکننده، و یا در طرفین یک مرکز یک مرکز یا محور (غالبا، تقارن دو محور عمودی بارزتر از تقارن در محور افقی است. تذهیب ILLVNINATION آرایش صفحات کتب خطی است با نقشمایه های انتزاعی. در هنر ایرانی-اسلامی این گونه تزیین از حیث پیچیدگی طرح ها و هماهنگی رنگ ها به اوج کمال رسید.

تعریف خط LINE: مسیر یک نقطه متحرک است؛ نشان و اثری است که بواسطه حرکت ابزاری نوکدار (چون قلم، مداد و غیره)، بر روی یک سطح ایجاد شود. قابل رویت بودن خط معمولا بدان سبب است که تیره تر یا روشن تر از سطحی است که بر روی آن کشیده شده. در معنای عام تر، خط آن عنصر بصری است که جهت و راستا را می‌نمایاند. چه بر روی صفحه (در نتیجه عمل ترسیم) و چه در فضا.

طرح اسلیمی در گچبری طرح های مختلف

طرح اسلیمی دورانی مداوم دارد، بدین معنی که خیزهای تازه به تازه آن به کمک بندهایی به یکدیگر پیوند می خورد، می روید و مانند فنر باز می گردد و مثل اژدها دهان باز می کند و بار دیگر پیش می جهد، و در این جنبش و پیچ و تاب انواع برگ ها و گل های ختایی، پیچک و سه برگی و گل شاه عباسی را در بر می گیرد و جایجا اسلیمی های ماری کوچک و بزرگ را که عددهای آن را نمودار بردانسته اند و و در خود جای می دهند. نقشه اسلیمی به انواع دهان اژدها، لچک و ترنج، ترنجدار، بندی تمام و اسلیمی تقسیم می شود.

اسلیمی انواع زیادی دارد که در بسیاری از قالب های ایرانی بکار رفته و حتی اسلیمی هندسی هم رسم می‌گردد.

اسلیمی

صورت خاص اسلیمی که در اوایل سده یازدهم/ پنجم ه ظاهر شد و به سرعت راه تکامل را پیموده. در هنر دوره هلنیستی، صورتی طبیعتگرایانه از نقوش گیاهی معمول بود؛ اما هنرمند مسلمان آنها را برای ابراز قدرت تخیل و ابداع خود مناسب یافت و بدانها تنوع بخشید. تنها قاعده سهمی که او رعایت می کرد. تقابل شاخ و برگ ها و تداوم ساقه بود. اسلیمی در دست هنرمند مسلمان طرح ساده یا پیچیده، ولی همواره متقارن یافت، غالبا صورت انتزاعی و نمودار گونه پیدا کرد.

ویژگی بارز نقوش گیاهی یا اسلیمی تحریک و پیچ و تاب رشد و نمو و زندگی و زایندگی آن و یاداور نشاط و سرسبزی و خرمی است.

در نقوش گیاهی ساقه های اسلیمی تاختایی از نقطه مشخص سفر خود را آغاز می کنند و رو به سوی درون، تا سه بار به سمت راست و چپ و پیچ و تاب می خورند و در فرجام با پایانی زیبا همچون یک سر اسلیمی، یک گل یا در فضای زمینه رها می‌شوند.

حرکت مارپیچ ساقه ها و برگ ها دم بدم یکدیگر را قطع می کنند و از محل تقاطع آنها برگ یا غنچه ای در سفر عاشقانه اند. خود می زایید و خود می رویند و چون سفر هر یک به غایت می رسد باز از سر آغاز می کنند. از این روست که تزیینات نقوش اسلیمی برگرفته از فطرت پاک و ضمیر روشن و مفاهیم و معانی سنتی است و در جای جای تزیینی محیط زیستی پیرامون انسان مسلمان آیینه تمام نمای حیات ازلی و ابدی و انتقال از دنیایی به دنیای دیگر دارد که مرگ و نیستی ابدی در پیشگاه الهی در آن جای ندارد. اندیشه های والای انسان هنر مسلمان متاثر از آرمان ها و اهداف غایی اسلامی، خالق چنین پدیده های شگفت درجات انسانی است. این نقوش از وحدت و از تجلیات گوناگون که اصل واحدی را می نمایاند، گفتگو دارند و در دل هر زره جهانی را به نمایش می گذارند. سخن از ثبات و سکون از آرایش و تعادل دارند.

نقوش اسلیمی و گل و بوته با هم درآمیختن تمام عناصر و عوامل طرح های گچ بری در ترکیب با نقوش آجری و کاشی می تواند نقش های زیبایی را بوجود آورند.

در تزیینات گچ بری از شیوه برهشته که بسیار پرکار است می توان استفاده نمود که اغلب شامل نقوش اسلیمی گل و برگ که در میان این نقوش می توان آیات مبارکه قران کریم را به نگارش دراورد. این شیوه گچ بری بسیار برجسته است به گونه ای که قسمت های گچ بری شده بسیار بیرون زده، نشان داده می شود. که به عنوان مثال در سر در ورودی شمالی گنبد سلطانیه بکار برده شده است گنبد سلطانیه این شیوه گچ بری برهشته یا برجسته در برخی جاها توپر و تو خالی می باشد. برای گچ بری به این شیوه ابتدا باید یک لایه گچ سفید بر روی پیکر آجری و سطح دیوار مالیده و زیر کار را هموار کرد و سپس یک لایه ضخیم گچ را بر روی آن مالیده و تکنیک گچ بری را به همراه خطوط و کتیبه ها بر روی آن اجرا کرد.

نقوش گل و بوته برای گچ بری های برجسته و برهشته و هم چنین نقوش هندسی برای گچ بری شیر و شکری مناسب است. شیوه گچ بری وصله ای در ترنج های بزرگ که در بخش میانی گنبد سلطانیه اجرا شده و اصطلاح تزیینی گچی توپر و توخالی برای شرح تکنیکی طرح تزیین در سطح صاف به عمق کمتر از ۲ سانتی متر بریده می شود تا در عقب سطحی به موازات سطح جلو تشکیل دهد. خطوط اصلی طرح یا مستقیم و یا با ضربات مایل که از حیث عمق یکنواخت است کنده شده و یا با اسکنه بریده می شود.

گره، چنگ، بند در گچبری طرح های مختلف

گره، چنگ و بند کوچک ترین عضو ساقه های ختایی و اسلیمی هستند و تنها این سه عنصر در هر دو ساقه ختایی و اسلیمی و همچنین خطوط محصور کننده، به طور عام مورد استفاده به منظور زینت قرار می گیرد و این سه عضو ضمن آن که فضاهای باقی مانده و خلوت ساقه ها را پر می کند برای تجدید نفس نقاش در حین قلم گیری ایستگاههای مناسب و محل تجدید قوا برای ادامه اجرا است.

گره

گره و کار بندی در گچبری طرح های مختلف

یکی از طرح هایی که در گچ بری در آثار و ابنیه تاریخی بچشم می خورد گره و کاربندی است. در طی سال هایی که تعمیر آثار تاریخی توسط استادان بزرگی چون اصغر شعرباف انجام گرفته و مهندسان معمار و دانشجویان با آنها آشنا شدند که در معماری ایران تحقیق می کردند در اولین مراحل تحقیق دریافتند که لازم است از تزیینات و کاربندی های به کار رفته در آثار معماری سرزمینشان اطلاعات کامل و دقیقی بدست آورند که بیشتر مربوط به تاریخ تزیینات و کاربندی بود تا درباره چگونگی ترسیم و اصول ساختمان انواع آنها. خوشبختانه به کوشش و همت کارشناسان آثار تاریخی طرز ساختمان گره و کاربندی ها و جزئیات اجرایی آنها تهیه که بشرح زیر از نظر شما برای آشنایی با طرح های مختلف در گچ بری و نحوه طراحی و اجرای آنها بر روی سقف های گنبدی و مسطح و دیوارها و کتیبه ها آشنا می شوید.

گره در گچبری طرح های مختلف

گره های تزیین معماری ایرانی هستند و بر اساس قاعده معینی که برای هر یک شرح داده شده است (برای قسمتی از گره) با استفاده از خطوط مستقیم شکل می گیرند و آلتهای گره را بوجود میاورند (آلت های گره در شرح هر گره با ذکر اسم آنها مشخص شده است).

گره روی کلیه سطوح مستوی و منحنی و با انواع مصالح مختلف از چوب و عاج و گچ و کاشی و آجر و سنگ به تنهایی یا مخلوط آنها قابل اجرا است.

اولین نکته قابل ذکر در گره آن است. که هر گره در زمینه (قاب) مخصوص به خود محدود می شود. یعنی بوجود آمدن شکل گره از بوجود آمدن زمینه آن جدا نیست. اولین مرحله ترسیم گره بستن زمینه گره است، سپس آلت های گره در این زمینه بوجود آمده با آن محدود می شوند. شکل آلت های گره در زمینه باید کامل و منظم باشد، اما در محدود شدن به کناره زمینه به صورت ۲/۱ و در کنج زمینه به صورت ۴/۱ آلت نیز می توانند قرار گیرند. آلت ها باید طوری در راستای یکدیگر قرار گیرند که امتداد آنها همان خطوط بوجود آورنده گره ها باشد. در گره های منظم (که بوجود آمدن آنها قاعده معینی ندارد) این حالت خود به خود بوجود میاید، ولی در گره های دست گردان (گره هایی که زمینه آنها از پیش داده شده و در بنا موجود است و گره باید در آن بوجود آید) ممکن است هم شکل آلت ها کاملا منظم نباشد و هم آلت ها در امتداد یکدیگر قرار نگیرند. هر چه مهارت استاد کاربند بیشتر باشد، در گره های دست گردان نظم بیشتری بوجود میاید.

با توجه به اشکال گوناگونی که در گچ بری طراحی می شود گره ها انواع و اقسام مختلفی دارند که بشرح زیر نام آنها برده می شود و تصاویر آنها با توجه به تنوع زیاد طرح ها دو نوع از آنها ترسیم شده است.

1. گره چهار شمسه سرمه دان
2. گره ده پابزی (که از خرد کردن سرمه دان مادر بدست میاید)
3. گره تندده
4. گره تندده (در زمینه طولانی) در حالتی که سقف بصورت مستطیل باشد.
5. گره برگ چنار (که از خرد کردن گره کند دو پنج بدست میاید).
6. گره کند سرمه دان که از خرد کردن (گره تند ۱۰ بدست میاید).
7. گره شمشه ته بریده (که از گره تندده در زمینه طولانی بدست میاید).
8. گره کند دو پنج
9. گره طبل قناس
10. گره ده پابزی (که از خرد کردن گره طبل قناس بدست میاید).
11. گره سرمه دان قناس
12. گره دوازده پابزی
13. گره ده شش شل
14. گره تند و کند گیوه
15. گره هشت چهار لنگه
16. گره هشت چهار و دوازده
17. گره پیلی

از طرح‌های دیگری که در گچ بری اجرا شده است.

تعریف ساده‌ای از کاربندی

کاربندی سازه نوعی پوشش است متشکل از لنگه طاق هایی با قوس معین که تحت قواعدی هندسی همدیگر را قطع می کنند و قواره اصلی پوشش را بوجود میاورند.

کاربندی متشکل از باریکه یا لنگه طاق هایی است که از تقاطعشان استخوان بندی پوشش برای سقف بوجود میاید و اکثر مواقع به صورت اسکلت پوشش دوم و کوتاهتر نسبت به سقف اصلی است و گاهی برای سقف اصلی نیز مورد استفاده قرار می گیرد. و به طور کلی نقش های عمده زیر را بر حسب مورد در فضاهای داخلی ایفا می نماید.

1. مردم وار کردن فضاهای داخلی و ایجاد تناسباتی انسانی در آن
2. فراهم آوردن امکان اجزای طرح های استاندارد و هندسی و سه بعدی پیش فکر شده در دهانه ها و ابعاد متفاوت فضا (مضبوط و دستوری بودن)
3. ایجاد روکش (آمود مناسب) برای پوشش اصلی
4. عایق کردن فضای داخلی از نقطه نظر حرارتی
5. به نظم دراوردن فضاهای داخلی
6. تنظیم نور و گاه صدا در داخل بنا
7. مرتبط ساختن خطوط عمودی به خطوط منحنی شکل هماهنگ و چشم نواز
8. سرعت بخشیدن به ایجاد ساختمان ها و تولید آن به این طریق که در ساختمان هایی که اجرای کاربندی مطرح است امکان دارد پس از اتمام سفت کاری و بهره برداری از بنا بتدریج با فراهم آمدن امکانات مالی و نیروی انسانی مبادرت به اجرای آن نمود.
9. رها شدن معمار از محدودیت های ساختمان به علت آن که غالبا کاربندی ها از نقطه نظر تحمل بار نقش عمده ای ندارند. معمار بستگی به نحوه استفاده از فضا آن را ایجاد می کند. به عبارت دیگر کاربندی ابزاری است در دست معمار که او را از بند محدودیت های ساختمانی رها می سازد و آزاد می گذارد تا فارغ از مسائل دست و پاگیر فضا دلخواه را بیافریند. الزام خصوصیات یاد شده در هر یک از مقاطع زمانی و مکانی موجد فکر پیدایش کاربندی و گسترش انواع مختلف آن در معماری ایرانی شد.

برای دانستن علل پیدایش کاربندی باید تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی تاریخ ایران را از اوایل دوره ساسانیان که نشانه هایی از آغاز کاربندی در آن دیده می شود مورد بررسی قرار دهیم. در ابتدای روی کار آمدن ساسانیان که جامعه دستخوش دگرگونی شدید شده بناها نیز تابع موقعیت اجتماعی خود می شوند استخوان بندی هایشان با سنگ لاشه و ملات قیر چارو که به فراوانی در دسترس است فرم می گیرد و بعد به تناسب استفاده ای که قرار است از بنا بشود عجولانه روسازی و نماکاری می شوند. (برخلاف دوره ها هخامنشی و اشکانی که نماها با دقت و سنگ پاکتراش بوجود میایند.) گاهی حتی روی همان سنگ های لاشه را با گچ بری پرکار، فلزات سنگ های قیمتی تزیین می‌کنند. (بهترین نمونه کاخ حصار دامغان آتشکده فیروزآباد، کاخ سروستان و بناهای بیشابور).

این شتابزدگی در ساختن بناها به منظور رفع احتیاجات ضروری و فوری جامعه معماران را به فکر مضبوط کردن و در نتیجه سرعت بخشیدن انداخت و شاید فکر ایجاد کاربندی در همین زمان آغاز شد. با این وصف در طی دوره با توجه به نمونه هایی در ترسیم دایره و تقسیم آن که در کاربندی مورد استفاده قرار می گیرد و معمولا در سقف های گنبدی و اندیلیگ سازی کاربرد دارد می توان با رسم دقیق هندسی، ابتدا دایره ای رسم کرده پس از تقسیم آن برای کاربندی مورد نظر (مثلا ۱۲ قسمت برای کاربندی ۱۲) مستطیل زمینه را که مستطیل محاط در دایره است پیدا می کنیم و خواهیم دید که در مورد مثال های فوق نسبت طول و عرض مستطیل کمابیش نزدیک به ۳ و ۵ است.

از قرن هفتم به بعد به تدریج کاربندی مستقل از اسکلت اصلی بنا در رابطه خلق فضای معماری به کار گرفته شده به نظر می رسد که کاربندی ابتدا در جنوب و مرکز ایران آغاز شد. نمونه های اولیه قبل از اسلام و بعد تا قرن ششم هجری هم یا در جنوب ساخته شدند یا در مرکز و بعد هم از این مناطق در دوران تیمور توسط معمارانی نظیر قوم الدین شیرازی و پسرش غیاث الدین به سمرقند و بخارا و خراسان رفت و به تدریج در همه قسمت های ایران ارزش حقوقی خود را نمایان کرد.

کاربندی رسمی در دهانه های کوچک ۳*۲ متر (کاربندی ۶ ضلعی) تا دهانه های ۸*۶ متر (کاربندی ۲۴ ضلعی) به کار گرفته شد و با توسعه بیشتر با گسترش و خرد کردن کاربندی های رسمی در حوضخانه ها تا دهانه های ۸*۸ متر و در چهارسوها گاهی تا دهانه ۱۰*۱۰ متر اجرا گردید.

در دهانه هایی به طول های بیشتر با چند چشمه کردن دهانه کاربندی ها را به طور جداگانه در طول های دلخواه بنا کردند.

قطاربندی در گچبری طرح های مختلف

وقتی که خط افقی پیشامدگی زیاد باشد، باید برای ایستایی از پایه هایی استفاده کرد، این حالت پیشامدگی قطار نامیده می شود.

دوال: وقتی که خط افقی پیشامدگی در سرتاسر بنا به صورت ساده باشد، “دوال” نامیده می شود، در این حالت ماکزیمم پیشامدگی ۷ تا ۸ سانتی با قطر ۵ تا ۷ سانتی متر است.

یزدی بندی در گچبری طرح های مختلف

یزدی بندی از انواع دیگر کاربندی است که یا با استفاده از خطوط رسمی بندی و با اضافه کردن خطوط (قالب) دیگر با آن (ساخته می شود در این صورت یزدی بندی سطح افقی ندارد، یا اصولا خطوط رسمی بندی کنار گذارده شده یزدی بندی با ایجاد تخت اجرا می شود. تخت ها عبارتند از صفحه های افقی با شکل های مختلف مانند سه لنگه (مثلث مانند) و چهار لنگه (ستاره ای با چهارپر) و پنج لنگه و غیره. در یزدی بندی همیشه یک طرف یا یک نقطه تخت به پس تاق می چسبد سپس آلت های دیگر به این تخت ها متصل شده یزدی بندی را بوجود میاورند.

در هر حال، یزدی بندی شبیه یک سقف کاذب برای پوشاندن و تزیین پس تاق به کار می رود.